VOLGEN VAN DE GEDACHTENGANG
Thea-Warrior
Furieus is Rogier van der Weyden als hij van de aanklacht tegen zijn leermeester hoort. Als het goed is, is hij net als Jacques Daret als jonge tiener bij Robert Campin en zijn vrouw ingetrokken. Zijn leermeester heeft hem alles, maar dan ook werkelijk alles wat met de schilderkunst te maken heeft, geleerd. Rogelet - een troetelnaam - is de lange weg gegaan van het vegen van de vloer, het schoonmaken van de kwasten, het leren tekenen en het beschilderen van de ondergrond van een doek. Kijkend en luisterend naar zijn leermeester is hij bekwaam geworden in het samenstellen van verf uit de basale grondstoffen, heeft hij delen van composities mogen invullen en daarna zelf werk mogen creëren. Natuurlijk heeft hij door de jaren heen gedeeld in de roem van het illustere atelier.
Ergens rond nieuwjaar 1425-1426 sterft Rogier's vader, waarschijnlijk aan de pest. Rogier deelt niet in de erfenis. Is het zijn leermeester die hem heeft gemotiveerd op een eerder tijdstip zijn kindsdeel aan zijn vader te vragen om aan een universiteit te kunnen studeren? Feder (1966) speculeert erover. Aangezien ze geen eigen kinderen hebben, zullen de leerjongens voor Campin en zijn echtgenote Elisabet 'deze rol' wel hebben vervuld. De onderlinge verwevenheid is groot, zeker daar waar Ysabiel Goffaert, Rogier's echtgenote, de nicht is van Campin's vrouw lijkt te zijn. Hun kinderen Corneille en Margaret zullen wel als 'de kleinkinderen' van het oudere echtpaar zijn beschouwd. Wie heeft het huishouden gerund? Echtgenote Elisabeth? In 1432 is ze zeker zestig jaar. Heeft Leurence Polet met wie Robert Campin volgens de aanklacht al jarenlang samenwoont een deel van deze taak op zich genomen? Dan heeft ze mede gezorgd voor de medewerkers in het atelier... hoe gezond zou echtgenote Elisabeth nog zijn?
Voor 1432 is er vast al gesproken over de nog te maken meesterstukken. Het is de vraag of de leerjongens wel zelfstandig willen werken? Hun leermeester in de steek laten? Een goed atelier opdoeken? In principe kan Rogier van der Weyden in de toekomst het atelier van meester Campin overnemen! Hoe dan ook door de aanklacht moet er onmiddellijk werk worden gemaakt van de meesterwerkstukken. In het atelier zien ze de veroordeling van Robert Campin en de aan hem opgelegde straf beslist aankomen. Als de venijnige uitspraak volgt, kan het atelier straks geen opdrachten meer aannemen: hun leefgemeenschap en gezamenlijke werkdomein wordt door de aanklacht uit elkaar gerukt alsof er een bom is ontploft. Gelukkig zit hun leertijd erop en is er genoeg tijd voor de meesterstukken.
Feder (1966) heeft in de statuten van het schildersgilde de artikelen betreffende het meesterwerkstuk uitgeplozen:
- De deken (nog steeds Robert Campin) en jury bepalen het onderwerp en de te schilderen personages, en tevens de te gebruiken materialen en kleuren.
- Het werkstuk moet in principe in het atelier van de deken gemaakt worden en in aanwezigheid van de jury opgezet. Als het werkstuk af is, nodigen de deken en jury alle meesters van het gilde uit om het werk te inspecteren.
- Enkel als het meesterwerk goed wordt bevonden en uitstekend is gemaakt, verwerft de kandidaat het meesterschap... anders niet.
- En natuurlijk moeten alle betrokkenen en het ambacht voor hun medewerking betaald worden.
In afwachting van de veroordeling van zijn leermeester schildert Rogier van der Weyden als meesterwerkstuk het meest vlammende protest ooit. In de ondergrond van het schilderij 'De Heilige Lucas schildert de Madonna' strijden woede, verdriet en machteloosheid om voorrang; ik kan het voelen als ik me op het schilderij afstem. Meer naar de oppervlakte toe veranderen de aan het werk gekoppelde emoties; daar overheerst berusting. Rogier van der Weyden schildert therapeutisch:
in het schilderij legt hij zijn gevoelens en gedachten ten aanzien van de gang van zaken vast. Hij neemt als basis niet enkel het energielijnenpatroon van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal maar cirkelt met suggestieve attributen in het rond:
A. Via de Doornikse lelie in het maaswerk van de knielbank vertelt Rogier dat het gebeuren zich in Doornik afspeelt. Onder de maan! Dit wil zeggen dat er verborgen vijanden zijn, gevaar, laster en duisternis (Kaplan, 1986).
B. Hij gaat omhoog naar het het fijne beeldhouwwerk van de zondeval in het paradijs. Eva plukt de appel voor Adam. Wie kijkt toe? God!? In elk geval brengt Rogier 'de verleiding' naar voren... de verleiding van de liefde waarvan Robert Campin en Leurence Polette 'de slachtoffers' zijn.
C. Verder gaat het; omhoog langs het luxueuze brokaten baldakijn, dat vertelt dat zich daaronder heilige zaken afspelen. Op kussens zit de Madonna eronder: Maria met haar zoon Jezus... een twee-eenheid. Zie hier de Hemelse Liefde welke op Aarde een plek heeft gevonden.
D. Naast het baldakijn, in het midden bovenaan, schildert Rogier het rondvenster: het oog met daarin een achtster. Het is een doorkijkje naar de lucht en tevens een waarschuwing: 'God ziet alles.' De achtpuntige, cirkelende ster in het venster zit deels achter de balken. Aldus maakt Rogier duidelijk dat het feitelijke gebeuren enigszins in het verborgene geschiedt onder de vaste sterrenhemel. Volgens het wereldwijde web wordt de acht vanwege het grote aantal delers (1,2 en 4) gezien als een promiscue getal. Door halveringen is het, net als de vier, terug te brengen naar 1, derhalve wordt de acht uiteindelijk geassocieerd met rechtvaardigheid en karma: je oogst wat je gezaaid hebt. Als christelijk symbool wordt de achtster aan Jezus Christus gekoppeld: als Zoon van God en Redder van de Wereld. Het verzoek van de achtster luidt: 'Let op hoe je denkt!' Zelfonderzoek is noodzakelijk: 'Waar ben je nu?' en 'Waar wil je naar toe?' De kleur van het denken - geel - past bij de achtergrond van een acht.
E. In de rechterbovenhoek van het vertrek bevindt zich de engel die in de onderschildering bestaat en niet is geschilderd. Het is alsof de beschermengel van Campin, die als 'Heilige Lucas' onder de niet-geschilderde-engel zit, hem in de steek laat.
F. In het nevenvertrek projecteert Rogier een gehalveerd vierkant, gebrandschilderd, raam. Een vierkant staat voor de als normaal veronderstelde eerlijkheid en waarheid (Walker, 1988). Laatstgenoemden worden geweld aan gedaan! Het lijkt erop dat de Aarde, gekenmerkt door de vier windrichtingen en vier seizoenen, even tot stilstand is gebracht. In de gehalveerde vierpas, die op zich staat voor geluk, geloof, hoop en liefde, lijkt echter nog een engel aanwezig. De aanklacht tegen Robert Campin verstoort de betrouwbaarheid van het leven ruw; alsof er een zwaard doorheen wordt gehouwen.
G. Onder het gehalveerde, vierkant raam een geopend en een gesloten, versluierend geel, raam. Opnieuw een waarschuwing, immers wat binnen gebeurt, is buiten te horen... al kan het soms beter verborgen zijn.
H. Dan het geopende boek. Als het goed is een Bijbel, want met de Bijbel in de hand wordt het oordeel geveld. Op zich is het een ongelooflijke waarschuwing om woorden niet te letterlijk te nemen.
I. Daaronder kan Rogier van der Weyden vanuit het duister - dat wil zeggen gewoon boos - slechts toekijken. Zijn rol van beschermer, zoals de heilige Jozef, kan hij nauwelijks vervullen.
J. Hij ziet hoe het atelier van zijn leermeester, het gezamenlijke schildersatelier dat onder bescherming van de Stier, van de Heilige Lucas, dagelijks functioneert met de inspiratie van het witte licht uit het Noorden (door het koude licht van sterren en maan) uiteenvalt en als een gebroken ceintuur omlaag dwarrelt.
K. Degene die zich heeft laten verleiden (jawel, alweer 'verleiden'!) om zijn gram te halen wordt rechtsonder afgebeeld; daar waar de schoen van 'Campin-de-Heilige-Lucas' zich zou moeten bevinden. Hij is als het ware de grond onder de voeten van Robert Campin nog niet waard.
L. Via de achthoekige tegel - gewoon dezelfde acht maar nu op aarde - cirkelt Rogier van der Weyden omhoog door het goede.
M. Door de Madonna, naar een kleine, vriendelijke wijk met enkele huizen.
N. Daar loopt een vrouw met een waterkan, die ze net gevuld heeft. Loopt zij daar om te refereren naar de vrouw met de bedenkelijke reputatie uit Samaria? De vrouw met wie Jezus (Johannes 4) een gesprek heeft!? Jezus dit tot haar zegt: "Degene die van het water drinkt dat ik bied, zal in zich een levende fontein ervaren die tot in het eeuwige leven springt."
O. Iets hoger bevindt zich in het wijkje aan een houten huis een uithangbord met twee koperen schalen. De Vos (1999) meldt dat deskundigen in de kunst hierover debatteren; is het een schildersatelier? Zijn het, passend bij Lucas de evangelist-geneesheer, de bekkens van een chirurgijn? Volgens mij wijst Rogier op de weegschaal van Vrouwe Justitia. Gezien de grote afstand waarop deze zich bevindt een subtiele hint dat de rechtvaardigheid in het onderhavige gebeuren ver te zoeken is.
P. We steken de Schelde over en komen - volgens mij - bij het klooster van de Cordeliers (ook genoemd de Recollecten, Minderbroeders of Franciscanen). Kloosterlingen die volgens het wereldwijde web in navolging van Franciscus van Assisi de nadruk leggen op armoede en broederschap als juiste waarden in het leven. Is dit een toevluchtsoord? Is er iemand die niet getuigt van armoede en broederschap!?
Q. Van het klooster naar het schilderij op de schouder van de Heilige Lucas. De afbeelding valt bijna geheel weg in de bruine verf. Vaag is Golgotha met Christus aan het Kruis te zien. Er staat iemand naast het kruis. De hint van de verzoening van God met de mensen en dat Jezus is gestorven om de zonden der mensen weg te nemen, is feitelijk 'weggevaagd'. Tegelijkertijd staat dit 'onzichtbaar' kruis symbool voor het kruis dat op de schouders van Robert Campin wordt geladen.
R. Dan naar beneden; via de inktpot aan de gordel van de heilige Lucas: 'Onthoud... alles wordt genoteerd!'
S. Vervolgens naar het kopje van het zwarte schaapje dat vanachter de mantel van Maria naar voren kijkt. Geen wit lam, maar een zwart schaap! Het mag duidelijk zijn hoe Rogier erover denkt en wie hij bedoelt.
T. Verder omhoog door de binnentuin. Ploetert daar een man door de aarde? Wordt hier iemand door het slijk gehaald?
U. Op naar het stel waarom het draait: het tweetal bij de kantelen. Ze kijken uit over het water van de rivier, van de Schelde in Doornik. Inderdaad er zullen nieuwe dagen komen, al zal er eerst heel wat water onder de brug doorstromen.
De oude man lijkt naar iets in de wijk te wijzen. Naar het uithangbord met de twee schalen!? Gaan ze die kant op?
Volgens De Vos (1999) draagt de man oorspronkelijk een rode kaproen. De lierepijp van zijn kaproen gaat over zijn zwarte gordel heen... hij draagt een kruis op zijn rug. Zie hier de duidelijke toespeling op de veroordeling van Jezus, op zijn gang naar Golgotha om gekruisigd te worden. Naast de man staat de jongere vrouw met de witte hoofddoek. Volgens De Vos (1999) wordt dit paar soms vereenzelvigd met Joachim en Anna, de ouders van Maria. Volgens mij staan hier in navolging van Jezus Christus en Maria Magdalena... Robert Campin en zijn geliefde Leurence Polette. Maria Magdalene, de door Jezus meest geliefde leerling, is in het verleden maar al te vaak als vrouw van lichte zeden weggezet. Leurence Polette ondervindt dergelijke laster ook. Ik wéét dat het paar officieel niet voor de kerk is getrouwd, maar volgens mij duidt de schilder op het verschil tussen 'de kerk' en God. Lef kan ik Rogier van der Weyden niet ontzeggen.
V. Op het kanteel links van de vrouw met de witte hoofddoek lijken witte duifjes te zijn neergestreken. Zij vormen de symbolen van vrede, eenvoud en reinheid. Het is alsof de schilder wil zeggen dat de Heilige Geest zich hier manifesteert.
Kortom met 'De Heilige Lucas schildert de Madonna' maakt Rogier van de Weyden duidelijk hoe hij denkt over de aanklacht en aanstaande veroordeling van zijn leermeester Robert Campin: "Al wordt mijn leermeester met de Bijbel in de hand veroordeeld, deze man doet geen kwaad; hij heeft lief en kan de Heilige Lucas, patroon van ons schildersgilde, evenaren."
Bronnen
- Achtster. Op 8 juni 2021 van https://communiu.home.xs4all.nl/Studymat/Nedtxt/02archeo.htm
- Achtster. Op 28 juni 2021 van http://www.vanbatenborgh.nl/webexposities/zonnewiel/christelijke_betekenissen
- Afbeelding 'De Heilige Lucas schildert de Madonna'. Van der Weyden, R. (ca. 1440). Publiek domein, via Wikimedia Commons.
- De Doornikse lelie. Op 27 juni 2021 van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Spotprent_op_het_Franse_verlies_van_Doornik,_1709_De_Lelike_Leli_verlost_van_Doornen,_en_de_niewe_Franse_Cabinetraad_Le_Nouveaux_Conseil_du_Cabinet_de_France_touchant_Tournai_(titel_op_object)_Vorst,_RP-P-OB-83.133-91.jpg
- De Doornikse lelie. Op 27 juni 2021 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Kruisafneming_VDWeyden_Det1.jpg
- De Vos, D. (1999). Rogier van der Weyden. Antwerpen: Mercatorfonds
- Johannes 4. Op 27 juni 2021 van https://www.statenvertaling.net/bijbel/joha/4.html
- Kaplan, S.R. (1986) De Rider Waite Tarot - handleiding. Neuhausen: AGMÜLLER.
- Kaproen. Op 27 juni 2021 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Kaproen_(hoofddeksel)
- Kordelier. Op 27 juni 2021 van https://nl.wiktionary.org/wiki/kordelier
- Walker, B.G. (1988). The Woman's Dictionary of Symbols and Sacred Objects. New-York - Harper Collins
---> 239 DE ONGEWENSTE AFLOOP - Gedwongen de Hoofden te buigen