VOL GEHEIMEN
Thea-Warrior
In 1565-1566 is aan het eind van het noordertransept tussen twee enorme steunberen de Heilig-Grafkapel gebouwd: een smal langwerpig vertrek over de volle breedte. Aan de westzijde is een vierkante ruimte afgescheiden, welk de of het Blok wordt genoemd. Het kleine raampje met siertraliewerk rechts behoort tot deze ruimte. Karel Emmens (in Peterse, 2017) vertelt dat in 1563 in de Blok reeds een stevige kast met laden en meerdere sloten heeft gestaan. In deze kast werden de privileges van de stad Nijmegen bewaard.
In de Heilig-Grafkapel wordt de Blok door een forse deur met robuust sluitwerk afgesloten.
Energielijn X omvat de steunbeer aan de rechterkant - de westkant - en een klein deel van de Blok. Genoemd raampje ligt er net op. In de Stevenskerk stevent energielijn X door het noordertransept, door het midden van het schip om aan de zuidkant via de westelijke deur van het oude zuiderportaal naar buiten te gaan.
Energielijn Y gaat door de oostelijke steunbeer en stevent net als X door het noordertransept naar het zuiden, maar dan oostelijk van de viering. Vervolgens rept Y zich door het zuidertransept, waar zich ooit het Heilig-Kruiskoor bevond, naar de zuidoosthoek van transept. Tegenwoordig komt hier de bouwgeschiedenis van de Stevenskerk aan bod. Buiten gaat energielijn Y naar de Latijnse School... daarover zal ik nog vertellen.
Om grip te krijgen op ontwikkelingen probeer ik jaartallen te onthouden waarin iets gebouwd is. De Latijnse School is van 1544-1545, het Stadhuis van 1554-1555 en de Heilig Grafkapel van 1565-1566. Telkens zit er ongeveer tien jaar tussen. Dat is gemakkelijk; met de jaartallen in mijn hoofd is het verhaal eenvoudiger te vertellen en te volgen. Wie schetst mijn verbazing als ik in de kerk op een klein informatiebordje naast de rechtertoegangsdeur van de Heilig-Grafkapel lees dat de schilderingen in de Heilig-Grafkapel van 1520 en 1576 zijn. 1520? Waren er in dit vertrek schilderingen aanwezig voordat de buitenmuur werd opgetrokken?
Als ik goed naar de buitenkant kijk, vind ik het maar een klungelig geheel; alsof het in haast is opgetrokken. Emmens (2017) schrijft dat de Blok in 1563 in gebruik is genomen, en in 1566 zou de Blok een nieuwe deur en de kapel nieuwe glas-in-lood-vensters gekregen hebben.
Heeft een en ander te maken met de onrust van de minieme beeldenstorm van 1566? Werden de nieuwe glasvensters tegelijk met het optrekken van de buitenmuur geplaatst? Als ik naar de ontbrekende symmetrie van de buitenmuur kijk en deze vergelijk met de schitterende gotische ramen boven de kapel vind ik de vormgeving schrijnend.
Feitelijk is de hele Heilig-Grafkapel ietwat bizar van vorm. In de binnenmuur tegenover de buitenmuur zit een enorme nis. Heeft deze nis oorspronkelijk aan de buitenkant van de kerk gezeten? Als ik de buitenmuur weghaal (niet dat ik daarvoor pleit) zie ik aan de kopse kant van het noordertransept een magnifieke brede nis tussen twee deuren. Wat een entree!
Heeft zich hier aan de noordkant van de Stevenskerk gewoon een soort Golgotha-diorama bevonden? Deels geschilderd? In de zomer schijnt de ondergaande zon hier prachtig naar binnen. Heeft voor de brede nis het hek gestaan dat in 1566 bij de beeldenstorm beschadigd is? Waren de deuren links en rechts van de grote nis ooit gewone buitendeuren?
In het begin na de reformatie zijn beide deuren links en rechts van de nis dichtgemetseld en is er een grote deur in het midden van de bestaande nis aangebracht. Door deze actie werd de afbeelding in de nis vernield. Bij de restauratie na WOII zijn beide deuren links en rechts weer geopend en is de deur in het midden gesloten. Delen van de oorspronkelijke afbeelding waren in de nis nog zichtbaar. In de huidige nis is het kruis met de personen die eronder stonden opnieuw - schematisch - afgebeeld.
Klik op de foto voor vergroting en toelichting
Tegen de zijwanden van de nis zijn nog twee schilderingen uit 1520 zichtbaar. Intrigerende afbeeldingen: op de linkerwand Nicodemus met de doornenkroon en op de rechterwand Jozef van Arimathea met de nagels waarmee Jezus aan het kruis werd geslagen. Zijn het secco's? Nu, in 2020, zijn deze schilderingen al helemaal vijfhonderd jaar oud. Beide figuren zijn half afgebeeld. Op de grond in de nis heeft waarschijnlijk een grafkist of tombe gestaan met een liggend beeld van de overleden Jezus erop. Heel plausibel, in andere kerken bestaan deze constructies ook.
Aan de andere kant van de muur met de brede nis is in de kerk - wat hoger - een klein maar monumentaal reliëf ingemetseld dat de Aanbidding van Jezus door de Wijzen verbeeldt. Dit epitaaf is van vlak na 1517, want het is aangebracht ter nagedachtenis van schepen Jan de Bon, die in dat jaar overleed.
Zo'n mooie muur; aan de ene kant een afbeelding van de geboorte van Jezus, aan de andere kant een van zijn dood.
'De schatkist' van Nijmegen staat niet meer in de Blok. Nu bevindt zich hier de reliek van de heilige Albertus Magnus. Een botje van de man, de wijbisschop, die de Stevenskerk op 7 september 1273 ingewijd heeft.
Of deze reliek op energielijn X ligt? Hangt ervan af hoe ver de reliek naar achteren is geplaatst; indien ter hoogte van het raampje... dan wel.
Energielijn Y gaat zoals reeds gezegd door de oostelijke steunbeer. In deze steunbeer bevindt zich een kleine nis, welke pal bovenop energielijn Y ligt. Heeft in deze nis ooit, toen de huidige buitenmuur er nog niet was, dus buiten de kerk, een Mariabeeldje gestaan?
Of is dit, zoals verteld wordt, de wandnis waarin een monstrans met hostie heeft staan stralen? Dit laatste kan zeker het geval zijn. Mogelijk wat later; mogelijk is de Heilig-Grafkapel daadwerkelijk in de Paastijd betrokken als 'speelruimte' bij een liturgisch spel rond het lijden, sterven en de opstanding van Jezus Christus. Wat mij betreft, kan de kleine nis voor beide alternatieven gebruikt zijn.
Behalve schilderingen uit 1520 bevinden zich in de huidige Heilig-Grafkapel ook nog schilderingen van later datum, namelijk van 1576 (Le Blanc in Peterse, 2017). Ze boeien me allemaal. Als ik mezelf ronddraai in de kapel kijk ik mijn ogen uit:
- Allereerst is daar boven de linkerdeur het wapenschild van Daniel Tryssens, een boekdrukker en -handelaar uit Brussel, die in december 1555 burger van Nijmegen werd en in een pand naast de Kerkboog heeft gewoond (Begheyn & Peters, 1990)!
- Vervolgens boven de rechterdeur een schildering van de Tuin van Getsemane, de Hof van Olijven, waar Jezus zijn komende veroordeling in doodsangst afwachtte en waar de apostelen Petrus, Jacobus en Johannes het niet presteerden om met hem te waken, maar gewoon in slaap vielen.
Gewoon leuk, ik ben weg van Petrus; van de man met de sleutels.
- Om niet over het hoofd te zien: de afbeelding van 'Het Laatste Oordeel' boven de massieve deur van de Blok. Jezus tronend op... een niet meer zichtbare regenboog. Boven hem vreemde wezentjes met bazuinen. Geweldige voorspelling, die Apocalyps van Johannes.
- Dan tegen de buitenmuur boven het linkerraam, de banderol met het jaartal 1576.
Superbe jaartal; in dat jaar is het schilderij van 'Het Raadsel', waarvoor de energielijnen van de Stevenskerk de compositiebasis vormen, geschilderd.
Al met al straalt de Heilig-Grafkapel in de Stevenskerk een enorme kracht uit.
De energielijnen X en Y dragen de kapel als het ware tussen zich in.
Bronnen
- Begheyn, P.J., Peters, E.F.M. (1990). Gheprint te Nymeghen - Nijmeegse drukkers, uitgevers en boekverkopers 1479-1794. Nijmegen: Nijmeegs Museum 'Commanderie van Sint-Jan'.
- Emmens, K. (2017). Het nieuwe dwarsschip - Zevende bouwfase (ca. 1495-1565). In Peterse, H., Rooker, E., Camps, R. & Emmens, K. (Reds.). De Stevenskerk - 750 jaar spiegel van Nijmegen. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt.
- Le Blanc, P. (2019). Kleur in de Stevenskerk - Muur- en geweldschilderingen. In Peterse, H., Rooker, E., Camps, R. & Emmens, K. (Reds). De Stevenskerk - 750 jaar spiegel van Nijmegen. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt.
---> 65 CLAES EN HERMAN - Twee Meesters