54 OPMAAT VOOR DE KERK VAN SINT-STEPHANUS

STENNIS EN EEN SLIMME VOS

Thea-Warrior

 

Frederik II van Hohenstaufen (1194-1250) moet een uitzonderlijk man geweest zijn. Zes talen zou hij gesproken hebben: Siciliaans, Latijn, Grieks, Duits, Frans en Arabisch. Begrijpelijk dat zijn bijnaam Stupor Mundi (verbazing der wereld) is. 

 

Hij is koning van Sicilië en regeert voornamelijk van daaruit. In 1215 wordt hij, gekozen door de keurvorsten, in de dom van Aken tot Rooms-koning gekroond en in 1220 wordt hij in Rome door paus Honorius III erkend, gezalfd en tot keizer van het Heilige Roomse Rijk gekroond. 

 

Via zijn schoonvader wordt Frederik koning van Jeruzalem, maar deze Heilige Stad is in handen van moslims. Deze situatie in Jeruzalem is verschillende elkaar opvolgende pausen een doorn in het oog, dus roepen ze op om op  kruistocht te gaan. Keizer Frederik wil vertrekken maar omdat hij ziek wordt, mislukt zijn poging. In 1227 doet de ongeduldige paus Gregorius IX hem in de ban. Frederik scheept zich in 1228 alsnog in: op weg naar het Heilig Land. 

 

Alle gebeurtenissen kan ik hier niet belichten, maar Frederik weet in 1229, middels bedreigingen en onderhandelingen, sultan Al-Kamil van Egypte zo ver te krijgen dat de Vrede van Jaffa wordt gesloten. Het vredespact kent een duur van tien jaar, en Jeruzalem en enkele andere steden worden aan de christenen teruggegeven. Tot verbazing van velen keert Frederik via Cyprus terug. Verbazing, want de Kerk heeft via franciscaner monniken overal laten verkondigen dat de keizer overleden is. In 1230 wordt de over Frederik uitgesproken banvloek opgeheven.

 

Ondertussen heeft Frederik op Sicilië een vorm van bestuur opgericht welke hij ook Noord-Italië wil opleggen. Om zijn ideeën te bewerkstelligen, brengt hij een enorm leger op de been en, zoals dat gaat, sommige steden weet hij wel en andere niet in te nemen.

In 1239 probeert Frederik de kardinalen tegen paus Gregorius IX op te zetten, want hij heeft het niet zo voorzien op het gedrag van de paus. Als keizer wordt Frederik beschouwd als de wereldlijke tegenhanger van de paus, aan wie universele macht wordt toegekend. Volgens Frederik zou de kerk een kerk van de armen moeten worden en hij hekelt bestaande hebzucht en corruptie. Keizer en paus zitten elkaar danig in de haren.

 

Een gevolg is dat Frederik in 1239 voor de tweede keer door paus Gregorius IX geëxcommuniceerd wordt, en terwijl de paus op zoek is naar een plaatsvervanger, volhardt Frederik in zijn veldtocht richting Rome.

In 1241 omsingelt hij, na een mislukte vredespoging, de stad. Tot een definitieve confrontatie met de paus komt het niet want op 22 augustus van dat jaar sterft Gregorius IX in de moordende zomerhitte. Frederik keert terug naar Sicilië. De nieuwe paus Celestinus IV regeert slechts 17 dagen en eerst twee jaar later zit paus Innocentius IV op de Heilige Stoel.

 

Frederik wacht even af, maar ontdekt al snel dat Innocentius ook verlangt naar absolute alleenheerschappij van de kerk. Via een beleg van de stad Viterbo weet Frederik te onderhandelen over de over hem uitgesproken banvloek, en in maart 1244 wordt deze opgeheven. Enkele dagen later stelt Innocentius nog wat randvoorwaarden, maar Frederik willigt deze in. Er is een ontmoeting tussen beiden gearrangeerd, maar de paus vlucht weg in de nacht en na wat omzwervingen komt hij in Lyon terecht. Aangezien de duur van het vredesverdrag met sultan Al-Kamil voorbij is, hebben de moslims Jeruzalem weer ingenomen.

 

Eind juni 1245 begint paus Innocentius IV het Concilie van Lyon en op 17 juli 1245 zet hij Frederik als keizer af. De paus plant zelfs een moordaanslag, maar Frederik weet daaraan in het voorjaar van 1246 te ontkomen en neemt gruwelijk wraak op de samenzweerders.

Op genoemd Concilie roept Innocentius wederom op om op kruistocht te gaan en de Franse koning Lodewijk IX de Heilige - die in Parijs de Sainte-Chapelle zal bouwen - gaat. De kruistocht die paus Innocentius, middels haatcampagnes van franciscanen en dominicanen, tegen Frederik onderneemt is van een grotere orde dan de kruistocht die naar het Heilig Land wordt ondernomen.

 

Door de afzetting van Frederik is er geen keizer of roomskoning meer en dus wordt een tegenhanger gezocht. In 1246 verkiezen enkele vorsten in het Duitse gebied Hendrik Raspe IV. Meerdere steden blijven echter trouw aan 'keizer' Frederik. Na een ongelukkige val van zijn paard sterft Hendrik Raspe IV reeds in 1247.

Aangezien meerdere keurvorsten het niet tegen de afgezette Frederik II van Hohenstaufen willen opnemen, komt paus Innocentius IV in onze contreien terecht. De eerste die gevraagd wordt, is de 40-jarige hertog Hendrik II van Brabant. Deze weigert maar stelt de zonen van zijn twee zussen voor: de 32-jarige graaf Otto II van Gelre en Zutphen, en de 20-jarige graaf Willem II van Holland en Zeeland.

 

Graaf Otto II lijkt goed te begrijpen wat ambiëren van het Rooms-koningschap inhoudt: vechten met Frederik II van Hohenstaufen. Hij ziet te veel nadeel op zich afkomen, maar de jonge graaf Willem II ziet het wel zitten. Natuurlijk helpt paus Innocentius IV de jonge graaf financieel, maar om een leger uit te rusten is veel geld nodig. Graaf Otto II wil wel helpen! Zijn gebied Gelre bestaat uit vier kwartieren: de Veluwe, Zutphen, Nijmegen en Roermond... en in dat gebied bevindt zich een vrije rijksstad, nota bene met de grootste burcht ook nog. Hoe dat zit?

 

Nog niet zo lang geleden, in 1230, heeft Nijmegen, binnen het Heilige Roomse Rijk, van Aken stadsrechten gekregen en is aldus een vrije rijksstad geworden, dat wil zeggen onafhankelijk van een heer en enkel verantwoording verschuldigd aan de keizer die over het algemeen ver weg zit. 

Nijmegen is dus min of meer een soeverein ministaatje waarin tol geheven en belasting geïnd mag worden en waarin de stadsraad recht mag spreken. Voor deze rechten heeft de stad zeker betaald, maar de burgers van Nijmegen - burgemeesters en schepenen - zullen trots geweest zijn op deze door hen verworven vrijheid.

 

Op zoek naar geld is tegenkoning Willem II bereid om voor 10.000 zilvermarken stad en burcht Nijmegen aan neef graaf Otto II van Gelre te verpanden. Willem kan met een leger op weg om Aken, de oude kroningsstad, op de Staufische tegenpartij te veroveren. Na een beleg van vijf maanden neemt graaf Willem II in 1248 de stad Aken in. Friezen hebben hem geholpen: met waterbouwkundig vernuft weten ze de Staufers uit de stad te verdwijnen.

In 1249 is de pandsom voor burcht en stad Nijmegen trouwens al verhoogd tot 16.000 zilvermarken. Blijkbaar kan Otto II van Gelre het betalen. Een van zijn bijnamen is 'de Stedenstichter', dus ik heb het idee dat hij wel weet hoe hij geld uit de bevolking in zijn gebied kan halen.

 

In Nijmegen gaat graaf Otto voortvarend aan de slag. Hij laat onmiddellijk herstelwerkzaamheden uitvoeren en vernieuwingen aan de burcht op Het Valkhof aanbrengen. Ondertussen is de bevolking van Nijmegen niet echt gelukkig;  zitten ze ineens opgescheept met een nieuwe 'snoeshaan' op de burcht. 

Buiten de burchtmuren vinden opstootjes plaats, en heel dicht bij die muren staat de oude kerk van Sint-Gertrudis. Ik kan me helemaal voorstellen hoe het moet zijn voor Otto als zich daar telkens de bevolking van Nijmegen verzamelt om naar de mis te gaan. Logisch dat Otto zijn burcht beter verdedigbaar wil hebben: de kerk moet weg; de Voerweg moet aangelegd worden!

 

In 1249 krijgt graaf Otto II van Gelre - hij heeft tenslotte veel voor de kerk gedaan! - toestemming van de aartsbisschop van Keulen om de kerk van Sint-Gertrudis te verplaatsen. Het duurt even, maar in juni 1254 is het zover: voorwaarden en bepalingen zijn via officiële akte vastgesteld en de bouw van de kerk op de Hundisburg kan beginnen.

In 1256 sterft Rooms-koning Willem II. Hij heeft zijn neef, graaf Otto, niet kunnen terugbetalen en Nijmegen is haar status van vrije rijksstad kwijt. Op de Hundisburg vordert de bouw van de nieuwe kerk. In 1273 zal de kerk gewijd worden aan Sint-Stephanus.

 

Onze graaf Otto II is overigens niet in Nijmegen begraven. Nee, in 1248 stichtte hij samen met zijn echtgenote Margarete van Kleve, vlak over de huidige Nederlands-Duitse grens in Goch-Asperden, een adellijk Cisterciënzer vrouwenklooster: Graefenthal. Na zijn dood is hij daar in 1271 in de kloosterkerk begraven. In 1808 is deze kerk, in verband met de secularisatie, door het leger van koning Lodewijk Napoleon van Holland afgebroken, maar het hooggraf van graaf Otto II van Gelre is er nog wel te aanschouwen.