286 JACQUES (JACOB) JORDAENS

VAN ROOMS-KATHOLIEK NAAR CALVINIST

Thea-Warrior

Max Rooses (1906) corrigeert het wereldwijde web; in het doopboek van de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Antwerpen staat geen Jac. maar Jacus! Hij tracht er de naam van de vader van te maken, maar de 'idem Joordaens' maakt er wel degelijk de naam van onze schilder van.

Misschien staat er wel Jacub! Is Jacus Vlaams? Letterlijk klinkt het vrij volks. Het doet mij denken aan 'jakkes', de uitroep van afkeer als iets vies of naar plakt. Ik houd het op 'Jacques' zoals het in Frankrijk wordt uitgesproken.

Met wat hulp van Max Rooses (1906) en het wereldwijde web kan ik snel door zijn persoonlijke levensgeschiedenis gaan. Op 20 mei 1593 wordt Jacques (Jacob) in Antwerpen als oudste in het gezin Jordaens - van Wolschaten geboren. Getuige de Liggeren of ledenlijsten van het Sint-Lucasgilde neemt Adam van Noort hem in 1607 als leerling-schilder aan. Waarschijnlijk verlaat Jacques (Jacob) dus in oktober 1607, bij het begin van het nieuwe bestuursjaar van het gilde, als goed 14-jarige zijn ouderlijk huis om bij de familie Van Noort te gaan inwonen. 

Op 5 augustus 1613 sterft vader Jordaens. Moeder Barbara blijft met heel wat van de elf kinderen achter. In datzelfde jaar wordt Jacques (Jacob) vrijmeester, volgens de Liggeren is hij 'waterschilder'. Deze specialisatie houdt in dat hij met waterverf op doek de werkmodellen - de kartons - voor tapijtwevers vervaardigt. Toch schildert hij in die tijd wel degelijk ook met olieverf.

Op 15 mei 1616 huwt Jacques (Jacob) in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Antwerpen met de enkele jaren oudere Catharina van Noort, de oudste dochter van leermeester Adam. In eerste instantie blijft het echtpaar gewoon bij de familie Van Noort inwonen. Op 26 juni 1617 wordt hun dochter Elisabeth geboren en een half jaar later kopen Jacques (Jacob) en Catharina een groot achterhuis in de Hoogstraat in Antwerpen. Ze zullen er hun hele leven blijven wonen en het huis behoorlijk uitbreiden en verfraaien. Daar in de Hoogstraat krijgen ze nog twee kinderen: zoon Jacob op 2 juli 1625 en dochter Anna-Catharina op 23 oktober 1629. Na enkele jaren komt meester Adam van Noort bij hen inwonen! Familie is voor Jacques (Jacob) Jordaens van wezenlijk belang.

Het oeuvre van schilder Jordaens is omvangrijk, daar ga ik inhoudelijk niet over verhalen. Veel werk sluit aan bij bekende verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament. Andere stukken hebben Heiligen of de Kerkelijke Geschiedenis als onderwerp. Bij de laatste categorie behoort natuurlijk 'De Heilige Martinus geneest een bezetene' uit 1630. Daarnaast produceert hij, alles natuurlijk met zijn groeiende atelier, schilderstukken met afbeeldingen van goden of andere figuren uit de Griekse Mythologie. Uit 'De Fabelleer' volgens Max Rooses.

In principe schildert Jacques (Jacob) voor de gegoede burgerij; voor hen die - de adel imiterend - hun grote huizen willen versieren met kunst. Het is een goede niche en de schilder is van vele markten thuis: zinnebeeldige onderwerpen, de geschiedenis, spreekwoorden, fabels, zedentaferelen, portretten, karakter- en studiekoppen... u zegt het maar! Verder levert hij natuurlijk tapijtkartons voor de verfraaiing van de muren in de vaak koude of tochtige huizen en paleizen. Jacques (Jacob) Jordaens wordt er rijk door: steenrijk.

Toch is niet alles rozengeur en maneschijn; zijn moeder Barbara sterft in 1633 en hun zoon Jacob sterft jong... ergens rond 1640. In 1641 sluit schoonvader Adam van Noort de ogen. Daarentegen weet jongste dochter Anna-Catharina een goed huwelijk te sluiten met de jurist Johan Wierts, en blijft oudste dochter Elisabeth haar hele leven trouw bij haar ouders (vader) wonen. Aan het eind van zijn leven zorgt zij voor haar vader Jacques (Jacob). 

In april 1659 sterft echtgenote Catharina (Hulst, 1982). Zelf bereikt schilder Jordaens de gezegende leeftijd van 85 jaar; op 18 oktober 1678 sterft hij te Antwerpen aan de zweetziekte. Slachtoffers van deze ziekte sterven, volgens het wereldwijde web, meestal binnen 24 uur. Symptomen zijn koorts, overvloedig zweten, hoofdpijn, spierpijn en ademnood. Het blijkt dat knaagdieren de gastheren van hantavirussen te zijn. Zelf blijven de muizen, ratten en rosse woelmuizen gezond. Enkele uren na haar vader sterft dochter Elisabeth. Beide doden worden begraven op de protestantse begraafplaats in Putte. Ruim twintig jaar eerder is echtgenote Catharina daar ook ter aarde besteld.

Genoemde protestantse begraafplaats brengt me bij een bijzonder aspect uit het leven van de Jacques (Jacob), want rooms-katholiek opgevoed, bekeert hij zich tijdens zijn leven tot het calvinistisch geloof. De geloofsovergang lijkt weinig tot geen invloed op de onderwerpen van zijn schilderijen te hebben gehad, blijkbaar is hij tot in zijn nieren een gewiekste ondernemer.

Als kind moet Jacques (Jacob) de nodige verhalen over de Val van Antwerpen hebben beluisterd. Het wereldwijde web vertelt dat na een beleg van bijna veertien maanden Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, de burgemeester van Antwerpen, zich in augustus 1585 overgeeft aan de Spaanse commandant Alexander Farnese, de hertog van Parma ofwel onze beruchte 'Alva'. Tijdens het beleg hebben de inwoners van Antwerpen hun stad krachtig verdedigd. Ze sturen zelfs schepen met buskruit naar een door schepen gevormde blokkade in de Schelde. Aan beide zijden sterven honderden personen... het mag niet baten.

Het vredesverdrag vermeldt dat de inwoners van Antwerpen 400.000 gulden moeten betalen voor de kosten van het beleg en dat niet-katholieken nog vier jaar in de stad mogen blijven wonen èn zonder moeilijkheden de stad mogen verlaten. Vele kooplieden - calvinisten - vluchten naar het noorden. Slechts 40.000 van de 100.000 inwoners blijven achter. Wat een idee! Binnen enkele jaren is zestig procent van de stadsinwoners vertrokken... de stad moet op haar grondvesten hebben staan schudden. Acht jaar later wordt Jacques (Jacob) Jordaens in deze geteisterde stad geboren.

De geschiedenis bulkt van dit soort voorvallen. In de zestiende en zeventiende eeuw vecht de hogere adel in het noordwesten van Europa om de macht en het voorhanden zijnde land. De bestaande tweedeling in het geloof komt goed van pas: protestanten tegen katholieken en vice versa. De gegoede burgerij is de hegemonie van adel en geestelijkheid meer dan zat. Hun voordelen, zoals geen belasting betalen, zijn hen een doorn in het oog want de heren vechten en het volk mag betalen. De regel 'als jij ze arm houdt, houd ik ze dom' gaat niet meer op. Handelslieden kunnen lezen en rekenen, en wensen meer van hun inkomsten te behouden om voor zichzelf of de eigen familie en gemeenschap in te zetten. Het calvinisme biedt een goede voedingsbodem voor hun verlangens: meer decentraal zelf de zaken regelen. 

Het is onduidelijk wanneer Jacques (Jacob) Jordaens zich precies tot het calvinisme heeft bekeerd, waarschijnlijk is het een geleidelijk proces geweest. Na 1650 wordt 'zijn geheim' openbaar. Onmiddellijk daarop wordt hij beschuldigd van ketterij en beboet, maar in de praktijk van alledag wordt zijn geloofsovertuiging gedoogd en van katholieke zijde blijven de opdrachten binnenstromen. De calvinistische geloofsovertuiging houdt de Bijbel hoog, maar de Heiligen hebben ze aan de kant geschoven. Of onze schilder in het jaar 1630 al een calvinist kan zijn geweest? Hm, kan zeker!

Nog even over 'Sint Martinus geneest een bezetene'. Max Rooses (1906) benoemt de opvallend bruine tonen in dit altaarstuk. Hij citeert J.B. Descamps, die in 1768 schrijft dat het onaangenaam uitzicht in het schilderij hem heeft getroffen: 'Ik heb de ineenzetten van het stuk verward gevonden sedert het hersteld en herschilderd is; het is nu hard en droog, er blijven slechts enkele fraaie hoofden in.'

Max Rooses betwijfelt of de matte, rossige toon te wijten is aan verknoeiing van de oorspronkelijke schildering. Hij houdt het erop dat het stuk nog dezelfde toonkleur heeft als toen Jacques (Jacob) het schilderde. Ik twijfel, mogelijk is de vernislaag vergeeld of zijn de verven door het zonlicht dat in de Sint-Maartensabdijkerk door de ramen naar binnen valt, gaan oxideren. Het kan, kou en vocht kunnen eveneens  hun werk hebben gedaan. Wat mij raakt, is dat J.B. Descamps in 1768 stelt dat het schilderij is hersteld en herschilderd. Dit betekent namelijk dat de rode mouwen van aartshertog Albrecht van Oostenrijk van voor het ontvreemden en eventueel beschadigen van het schilderij tijdens de Franse revolutie kunnen zijn!

Max Rooses maakt nog een lieflijke opmerking. Volgens hem is de jongen rechts onderaan in het schilderij Jacob, de vijf-jarige zoon van Catharina en Jacques (Jacob). Ik geloof graag dat onze schilder een trotse vader is geweest; het jongetje figureert in meer van zijn schilderijen... net als de hond, waarvan Jacques (Jacob) waarschijnlijk het baasje is.