234 OMWEGEN DOOR EUROPA

HET BROEIT EN GIST

Thea-Warrior

 

Zwervend over en door het wereldwijde web zoek ik naar gebeurtenissen die enige duidelijkheid kunnen werpen op de vervolging die Robert Campin heeft ondergaan en die in 1432 hebben geleid tot zijn veroordeling en verbanning uit Doornik en óók tot het min of meer (de schilder wordt in zijn hart getroffen) opheffen van zijn schildersatelier. 

Langzaam maar zeker dringt het besef tot me door dat het magistrale werk 'De Heilige Lucas schildert de Madonna' - waarbij het gezicht van de Heilige Lucas op dat van Rogier's leermeester Campin is gebaseerd - een protest zonder weerga is tegen de veroordeling van Robert Campin in 1432.

 

Wat is er gebeurd? Is er iemand die zich enorm gekwetst heeft gevoeld door gebeurtenissen waarmee Robert Campin te maken heeft gehad? Telkens blijk ik te denken aan de Bisschop van Doornik. Ik vind het al te opvallend dat ik nergens heb gelezen dat Robert Campin of Rogier van der Weyden werk voor de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal hebben geleverd. Andere kerken in Doornik komen wel voorbij, zoals de Sint-Pieterskerk of de Margaretakerk. Op de schilderijen van Rogier van der Weyden kom ik de illustere Kathedraal ook niet tegen.

 

Op het wereldwijde web helpt de lijst van bisschoppen me verder; van 1310 tot 1333 is Jan van Thoisy bisschop van Doornik. Via zijn Franse naam Jean de Thoisy ontrolt zich de situatie. Volgens het web heeft de bisschop ketters veroordeeld, waarna in Doornik een opstand uitbreekt. Wat heeft dit met leermeester Robert Campin te maken? Is het bisschop De Thoisy die zich jaren later op de een of andere manier wreekt op de bekende schilder? Ik zoek verder op het wereldwijde web en kom terecht in een wirwar van politieke, sociale, religieuze en maatschappelijke ontwikkelingen. Orde in de chaos... maar hoe!? 

Laat ik meer dan een eeuw teruggaan. In 1309 weet koning Filips IV van Frankrijk de van oorsprong Franse paus Clemens V (gekozen in 1305) ervan te overtuigen dat het gezien de verwarde toestand in Rome veiliger is om in Avignon in Frankrijk te gaan wonen. De paus verhuist vrijwillig: het begin van de Babylonische ballingschap der pausen.

 

Pausen die na paus Clemens V worden gekozen, willen wel terugkeren naar Rome, maar er vigeren de nodige tegenkrachten. In 1376 keert paus Gregorius XI terug. Hij sterft echter al in 1378 en dan loopt het in april van dat jaar in Rome uit de hand; terwijl de kardinalen in conclaaf een nieuwe paus proberen te kiezen, worden ze meerdere keren gestoord door oproerige benden. Enigszins angstig en om de gemoederen te bedaren kiezen de kardinalen een Italiaan: paus Urbanus VI. 

In Avignon heeft Urbanus prima gefungeerd als beheerder van de pauselijke kanselarij, maar hij als paus blijkt hij argwanend en opvliegend. Zijn verkiezing wordt aangevochten en een deel van het kardinaalscollege vertrekt uit Rome. Degenen die zijn afgereisd, verkiezen Clemens VII tot paus en deze Clemens besluit weer in Avignon te gaan wonen. De scheuring binnen de kerk, bekend als het Westers Schisma, is een feit: er zijn twee pausen! Op zich natuurlijk een enorme blamage.

 

Volgens het wereldwijde web ondervindt Europa de nodige consequenties: de koningen van Frankrijk, Aragón, Bourgondië, Napels en Schotland steunen de paus in Avignon, terwijl Engeland, Vlaanderen, Noord-Italië en het Heilige Roomse Rijk de paus in Rome steunen. De plotse scheuring leidt tot heftige discussies onder de intellectuelen, met name op de universiteiten in de grote steden. Een groep (met als oorsprong de universiteit van Parijs) vindt dat de macht van het Oecomenisch Concilie, de vergadering van regionale christelijke leiders en ambtsdragers, boven dat van de paus moet worden gesteld. Daarnaast komt logischerwijs een groep op die vindt dat alle macht en gezag aan de paus toekomt. Het zal ook eens niet zo zijn... tweespalt in het dagelijks leven.

 

De pausen en tegenpausen misdragen zich. Ze verklaren elkaars besluiten nietig en excommuniceren de volgelingen van de ander. Om de kruistochten tegen elkaar te kunnen betalen, verkopen ze aflaten en relieken, en geven ze ambten aan de hoogste bieder. Geen enkele gekozen paus wil het ambt neerleggen en de volgers van de een erkennen de paus van de andere partij niet als rechtmatig, dus wordt in elk kamp telkens weer een nieuwe paus gekozen. Natuurlijk worden pogingen ondernomen  om de verdeeldheid op te heffen, maar vooralsnog zijn deze niet effectief. In 1409 worden op het Concilie van Pisa de pausen van dat moment afgezet en wordt er een nieuwe benoemd: paus Alexander V. Deze paus kiest Bologna als zijn residentie. De ellende culmineert; de afgezette pausen leggen hun ambt niet neer... en dan zijn het er drie!

Na zijn verkiezing leeft paus Alexander V nog maar kort; in 1410 wordt hij opgevolgd (vergiftigd!?) door Johannes XXIII.

 

Mijn naspeuringen op het wereldwijde web vertellen dat het verhaal verdergaat in Bohemen, want daar laat hoogleraar Johannes Hus (geboren in 1369/ 1370 in Husinec) zich kritisch uit over de misstanden in de Katholieke Kerk. Jan Hus veroordeelt de wijdverbreide simonie (de koop of uitruil van ambten), de corruptie en de handel in relieken en aflaten.

Hus volgt hierin de Engelse hoogleraar John Wyclif (1330-1384), van wie hij tijdens zijn studie geschriften heeft moeten kopiëren op perkament. Wyclif propageert dat Gods woord het beste in de volkstaal kan worden verkondigd en volgens hem staat het geloof in een 'heilige universele kerk' los van (het instituut van) de Katholieke Kerk. Wyclif meent dat God mensen heeft uitverkoren en verwerpt het gezag van priesters (zeker als deze priesters een doodzonde hebben begaan). Hij verwerpt ook de autoriteit van de paus en dan met name zijn wereldlijke ambities zoals die in de Inquisitie tot uiting komen.

 

Volgens het wereldwijde web is Johannes Hus een wonderkind. Op zijn 20ste meester in de letteren, op zijn 21ste in de filosofie, op zijn 23ste doctor in de letteren, op zijn 27ste rector van de faculteit filosofie en op zijn 29ste rector magnificus van de universiteit van Praag. In 1398 legt hij de priestergelofte af, waarna hij gaat preken.

Al prekend maakt Jan Hus de denkbeelden van John Wyclif populair onder het Tsjechische publiek. Aanvankelijk ontloopt hij excommunicatie, maar in 1409 is het zover; de aartsbisschop van Praag doet Jan Hus in de ban: hij wordt uitgestoten uit de kerkelijke gemeenschap. Blijkbaar is dit onvoldoende, want in 1412 spreekt (tegen)paus Johannes XXIII een vervloeking tegen hem uit: op straffe van excommunicatie moeten de bewoners van Praag Jan Hus mijden op openbare en in besloten plekken. Ze moeten hem vlees en drinken onthouden, niks van hem kopen of aan hem verkopen en hem alle gastvrijheid weigeren. Gelovigen mogen zijn vermoedelijke verblijfplaats met drie stenen treffen. Na de 23e dag van deze banvloek moet in alle kerken, kapellen en abdijen en op alle zondagen en grote feestdagen de naam van 'Jan Hus' als geëxcommuniceerde worden uitgesproken. De Heilige Mis moet plaatsvinden achter gesloten deuren en... enkel zieken mogen ter communie gaan.

Wat zal ik zeggen van dit via anderen iemand treffen!?

 

Het wereldwijde web stelt dat het ontstane probleem op hoog niveau wordt uitgespeeld. Sigismund van Luxemburg, de latere Rooms-koning en keizer van het Duitse Rijk, biedt Jan Hus een vrijgeleide aan naar het Concilie van Konstanz. Dat wil zeggen dat Hus niet gedeerd of gevangen genomen zal worden als hij afreist naar dit Concilie, waar hij 'op de agenda' staat en waar hij zijn standpunten kan bepleiten. Feitelijk is het Concilie basaal bijeengeroepen om het Grote Schisma op te heffen, maar de kwestie 'Jan Hus' kan met goed fatsoen erbij op de agenda.

In de maand oktober 1414 komt Jan Hus in Konstanz aan. In november (tegen-)paus Johannes XXIII. De laatste zet de eerste onmiddellijk gevangen. Keizer Sigismund reist verbolgen vanuit Aken naar Konstanz, maar bij aankomst stelt hij Jan Hus niet in vrijheid... integendeel... hij zet paus Johannes XXIII ook gevangen.

 

De aanwezige godgeleerden bestuderen de geschriften van Jan Hus en komen met een lange lijst punten die volgens hen getuigen van ketterij. Hus bestrijdt elk punt, maar eigenlijk willen de godgeleerden gewoon dat Jan al zijn eigen geschriften verwerpt. Ondertussen wordt de sfeer in thuisland Bohemen er niet beter op. In april 1415 herinneren 50 Boheemse edelen keizer Sigismund aan zijn aan Jan Hus toegezegde vrijgeleide, en in mei 1415 is er een soortgelijke petitie, nu ondertekend door 250 prominenten. Sigismund negeert de oproepen, en verzet zich niet als Jan Huis door het Concilie wordt veroordeeld tot de dood op de brandstapel.

Op 6 juli 1415 wordt het vonnis op de grote markt (tegenwoordig Staroměstské Náměestí; het Oude Stadsplein) nabij de Tynkerk in Praag aan Jan Hus voltrokken. Als Jan - ze hebben hem getooid met een hoed met daarop drie dansende helse duivels - naar de brandstapel loopt, kijkt hij - nog steeds volgens het wereldwijde web - Sigismund aan en herinnert hem aan het toegezegde vrijgeleide. Koning Sigismund kleurt vuurrood (van schaamte). Volgens de overlevering zijn hierop de laatste woorden van Hus op de brandstapel: 'Pravda vítězí' - 'de Waarheid overwint'.

 

Het Concilie van Konstanz duurt nog even voort; tot 1418 en de kwestie van het Westers Schisma wordt opgelost. In 1415 worden, met hulp van Sigismund, de pausen Johannes XXIII en Benedictus XIII al afgezet en wordt het ontslag van paus Gregorius XII verkregen. Twee jaar later - op 11 november 1417 - wordt de nieuwe paus Martinus V algemeen aanvaard. Aldus is de scheuring voorbij, maar in de voorgaande decennia heeft de situatie in Europa veel kwaad bloed gezet. 

Ondertussen wordt de marteldood van Jan Hus in Bohemen beschouwd als een grof schandaal. Als koning Wenceslaus IV in 1419 sterft, valt zijn koningschap van Bohemen toe aan zijn jongere halfbroer Sigismund, maar het volk komt in opstand tegen deze nieuwe koning. Volgens de verhalen wordt een comité van wethouders, dat de aankomst van Sigismund in Praag voorbereidt, uit de ramen van het stadhuis gegooid, waarop de speren van de Hussieten de ongelukkigen opvangen.

 

Het web onthult meer: tussen 1420 en 1437 lanceert koning Sigismund zeven kruistochten tegen de Hussieten. Zeven keer wordt het leger dat bestaat uit Duitse ridders door het boerenleger teruggeslagen. De Hussieten lezen de Bijbel en zij stellen 'de Wet van God' tegenover 'de Macht van Rome'. Hun banieren versieren ze met een Gans en een Kelk. De Gans is logisch want 'Hus' betekent gans. De Kelk staat erop omdat de Hussieten de ketterse idee aanhangen dat gelovigen niet enkel het brood maar tijdens de communie ook de wijn uit de miskelk mogen ontvangen.

Volgens de verhalen is een van Sigismunds' legers zonder te vechten op de vlucht geslagen; enkel en alleen omdat de aanstormende Hussieten, ogenschijnlijk nogal angstaanjagend,  hun strijdlied - een psalm - zingen:

 

                               Gij, die de Strijders zijt van God en Zijn Wet,

                               Bidt om Gods Hulp en gelooft in Hem,

                               Om door Zijn Bijstand steeds te overwinnen. 

 

En dan is daar die rijke jongeman met de naam Gilles Meursalt... een jurist geboren in Doornik, die in het kader van zijn algemene ontwikkeling een reis door Europa maakt en in Bohemen onder de indruk raakt van de Hussieten. Binnen de kortste tijd verkondigt hij hun denkbeelden, waardoor hij negatief bij de gevestigde orde opvalt. Het komt zelfs zover dat, volgens Feder (1966), de geestelijkheid van Verdun in 1423 Doornik waarschuwt dat Gilles Meursalt terugkeert naar zijn geboortestad.